رقص ضمیر در دیوان حافظ

ضمیر کلمه ای است که به دلیل نیاز نداشتن به ذکر اسم یا پرهیز از تکرار آن به کار می رود . مانند : من دیروز پرویز را دیدم و او را نصیحت کردم . همانطوریکه مشاهده شد با آمدن « او » دیگر نیاز به آوردن دوباره ی « پرویز » بر طرف شد . ضمیر در زبان فارسی بر سه گونه است : ضمیر شخصی ، مشترک و اشاره ،که در این رساله مبحوث ما «ضمایر شخصی» است . ضمایر شخصی : ضمایر شخصی برای هر یک از اشخاص و مفرد و جمع صورت و شکل جداگانه ای دارد. اشخاص مفرد جمع جدا پیوسته جدا پیوسته اول شخص من ـَـ م ما مان دوم شخص تو ـَـ ت شما تان سوم شخص او ـَـ ش ایشان شان همانطوریکه در جدول فوق مشاهده شد ضمایر شخصی دو نوع هستند پیوسته و جدا نقش ضمایر شخصی جدا : 1. نهاد : او رفت. 2. مفعول «رایی» : حسن او را زد. 3. متمم فعلی : علی با او صحبت کرد. 4. مضاف الیه : کار او به پایان رسید . نقش ضمایر شخصی پیوسته : 1. مفعول «رایی» : من زدمت. 2. متمم فعلی : بسمان است . برایم گفت . 3. مضاف الیه ( متمم اسمی ) : به خانه اش رفتم . ضمایر شخصی پیوسته در نحوه ی قرار گرفتن در جمله و در کنار دیگر کلمات گاه گاهی دچار لرزش و حرکتی می شوند که بعضا به اجبار و یا به اختیار صورت می پذیرد که از آن به «رقص ضمیر» یا «پرش ضمیر» یاد می شود که در ذیل به آن اشاره می شود . رقص ضمیر : همانطوریکه در فوق مذکور آمد ضمایر پیوسته به طور معمول در نقش مفعول و متمم و مضاف الیه قرار دارند که جایگاه و محل قرار گرفتن آنها مشخص است ولی گاهی در زبان ادبی و شعر می بینیم که این قاعده و قانون به ضرورت و یا به منظور زیباسازی کلام شکسته می شود و ضمیر از جایگاه اصلی خود حرکت می کند که از این جریان به عنوان « پرش یا جهش » یا « حرکت یا رقص » ضمیر یاد می شود . مثال : یارب این نوگل خندان که سپردی به منش می سپارم به تو از چشم حسود چمنش که در این بیت : هر دو « ش » نقش مفعولی دارند و در اصل ، هر کدام از آن دو به این شکل بوده است : « به من سپردی آن را » « می سپارم به تو او را » . رقص ضمیر یکی از بحثهایی است که در ذیل دستور گشتاری جای دارد . گشتار : قواعد نحوی ، یا اصولی را که ژرف ساخت ها را به رو ساخت های واقعی تبدیل می کند گشتار یا قواعد گشتاری می گویند که انواعی دارد . انواع گشتار : 1. اجباری 2. اختیاری 3. ادبی 4. اسمی ساز 5. افزایشی 6. انعکاسی 7. جانشینی 8. جابه جایی 9. حذف از بین تمامی این گشتارها آنچه که بحث رقص ضمیر را در زیر مجموعه ی خود قرار می دهد گشتار جابه جایی و گشتار ادبی و اختیاری است که در متن رساله به تفصیل از آن یاد خواهد آمد .